ششه به در

شِشه‌به‌دَر، از جشنهای کهن ایرانیان در روز ششم فروردین، که امروزه در میان زردشتیان و نیز در برخی از مناطق مرکزی ایران برگزار می‌شود. 
ایرانیان باستان روز خرداد (= ششم) از ماه فروردین را گرامی می‌داشتند و جشن می‌گرفتند، زیرا به باور آنان، زردشت در چنین روزی زاده شد و 40 سال پس از آن نیز در همین روز، به پیامبری رسید. در بندهش آمده است: «خرداد سروَر سالها و ماهها و روزها ست؛ ... اگر در سالْ ‌نیک شاید زیستن، به‌سبب خرداد است ... پیدا ست که اگر آن روز بر تن جامه‌ای نیکو بدارند و بوی خوش بویند و مُروای نیک کنند و در نشستن، از جای ریمن و از مردم بد دور بوند ... آن سالْ نیکویی بدیشان بیش رسد» (ص 116). خردادروز که آخرین روز جشن بزرگ نوروز بوده، نوروز خردادی، نوروز بزرگ یا نوروز خاصه نامیده شده است (نک‍ : ه‍ د، نوروز). 
در متن پهلوی «ماه فروردین، روز خرداد»، هرمزد در پاسخ زردشت که می‌پرسد: چرا مردم ماه فروردین، روز خرداد را از دیگر روزها گرامی‌تر می‌دانند، می‌گوید: در این روز، به مردم جان داده است، نیز ایران و انیران پدید آمد، کیومرث و هوشنگ پیشداد به جهان آمدند، مهری و مهریانه از زمین روییدند، افراسیاب به دستور کیخسرو کشته شد و بسیاری پیشامدهای نیک دیگر (نک‍ : ص 53 بب‍‌ ). گفتنی است که در دین زردشتی، بسیاری از رویدادهای خوشایند در این روز پیش‌بینی شده است (نک‍ : همان، 69-71)؛ رستاخیز نیز در همین روز برپا خواهد شد (دوستخواه، 
2 / 973). 
زردشتیان این روز را «جشن هفدرو» یا «جشن شاه کیخسرو» می‌نامند و معتقدند که این پادشاهِ نامی در چنین روزی به دنیا آمده است (نک‍ : دنبالۀ مقاله). پارسیان هندوستان و پاکستان این جشن را «خردادسال» می‌نامند (آذرگشسب، 63-65). 
در ادیان ابراهیمی، به آفرینش زمین در 6 روز اشاره شده است (برای آگاهی بیشتر، نک‍ : پیدایش، 1: 1-31؛ نیز اعراف / 7 / 54). در آثار الباقیه نیز آمده است که روز ششم فروردین، عیـد و نوروز بزرگ ایرانیان و روز آسایش خداوند پس از آفرینش جهان است. به باور زردشتیان، در این روز، سعادت بر مردم بخش می‌شود و «روز امید» نام دارد، و فرشتۀ آبْ موکل بر این روز است؛ به همین سبب، ایرانیان در این روز غسل می‌کردند و بر یکدیگر آب می‌پاشیدند. همچنین آمده است که هر‌کس در بامداد این روز، پیش از سخن‌گفتن، شکر بچشد و تن خود را با روغن زیتون چرب کند، در تمام سال، از بلاها ایمن خواهد بود (بیرونی، 329-331). 
در مراسم درباری در ایران باستان، پادشاه ساسانی از روز نخست تا پنجم فروردین، به ادای حقوق مردم و بخشش به مقامات می‌پرداخت و در روز ششم، برای خود جشن می‌گرفت و اهل خلوت را می‌پذیرفت و هدایایی میان آنان پخش می‌کرد (همو، 332). برخی از پژوهشگران ششم فروردین را بهترین روز نوروز دانسته‌اند (نک‍ : آخته، 64). از دیگر رسوم رایج در این روز، هدیه‌دادن شکر است (صفا، 88). 

جشن هفدُرو / هفدورو / هبْدرو / ارودارو

 زردشتیان، چنان‌که گفته شد، روز خرداد (روز ششم) از ماه فروردین را هفدرو می‌نامند و باور دارند که هفدرو مخفف 72 است و در این روز، 72 پیشامد مهم در جهان رخ داده است (آخته، 65، حاشیۀ 2؛ نیز رمضان‌خانی، 527). برخی از پژوهشگران هبدرو را معادل هفده‌روز نوشته، و سبب نام‌گذاری آن را رخ‌دادن 17 جشن در چنین روزی دانسته‌اند (رضی، گاه‌شماری ... ، 638). 
در این روز، موبدان در آتشکده اوستا می‌خوانند، بهدینان همازور می‌شوند و ثروتمندانْ فرزندان مستمندان را سدره‌پوشی می‌کنند (رمضان‌خانی، همانجا). به‌طور معمول، زردشتیان در این روز به آتشکده می‌روند و با تهیۀ خوراکهای سنتی خود، مانند آش رشته، سورک و حلوا به اجرای مراسم آفرینگان جَشَن‌خوانی می‌پردازند (همو، 124)؛ همچنین در این روز، خانه و ایوان را آب و جارو کرده، و اسفند و کندر دود می‌کنند، نان می‌پزند و سفره می‌اندازند و روی آن، نان تازه و ظرفهایی از میوه، آش رشته، تخمه، نقل و کشمش قرار می‌دهند (همو، 144). 
در گذشته، زردشتیان در دو روز مراسم هفدرو برگزار می‌کردند: نخست هفدروی زنده‌ها در روز ششم فروردین در زادروز زردشت، و دیگری هفدروی درگذشتگان در روز نوزدهم فروردین که با جشن فروردینگان همراه بود. در آن زمان، در روز تولد زردشت جشن و برنامه‌های گوناگون اجرا نمی‌شد و مردم تنها به یکی از مکانهای مقدس می‌رفتند و زادروز زردشت و هفدروی شاه کیخسرو را به هم شادباش می‌گفتند؛ زیرا باور داشتند که در این روز، شاه زنده (کیخسرو) با اسبش به خانه‌ها می‌آید و از سفره‌ها گذر می‌کند. گاهی آنان در این روز، عیدیهایشان را به نیت کارهای نیک، به مکانهای مقدس هدیه می‌کردند. از برنامه‌های رایج در عصر روز ششم فروردین در میان زنان، گرفتن فال کوزه بود (همو، 144-145). 
در شب جشن ششم فروردین (به ‌نام شب هَوْزَه‌رو)، همۀ زردشتیان در آتشکده جمع می‌شدند؛ کوزۀ سبزی را که از پیش، هرکس در آن چیزی انداخته بود، می‌آوردند و دختر نابالغی می‌نشست و به‌ترتیب، اشیاء را از کوزه بیرون می‌آورد؛ حاضران برای هر شیء شعری می‌خواندند که صاحب شیء آن را پاسخ نیت خود می‌دانست (رضی، جشنها ... ، 132؛ نیز نک‍ : ه‍ د، کوزه، فال). 
این جشن به ‌شکلی دیگر در برخی از مناطق غیرزردشتی‌نشین نیز برگزار می‌شود؛ هر‌چند سبب برگزاری آن فراموش شده است. تردیدی نیست که جشن ششه‌به‌در در این مناطق، بازمانده از همان مراسم جشن و سرور به‌سبب زادروز زردشت و دیگر مناسبتهای باستانی است؛ امروزه، این مراسم بیشتر در شهرهای باستانی فارس اجرا می‌شود. مردم این مناطق در روز ششم فروردین هر سال، به بیرون شهر می‌روند، شادی می‌کنند، آواز می‌خوانند و می‌رقصند و غروب به خانه‌هایشان بازمی‌گردند. 
در جنت شهرِ داراب، مردم در روز پنجم فروردین جشن علفه (ه‍ م) برگزار می‌کنند و این ثابت می‌کند که ششم فروردین، روز عید بزرگ بوده است که پیش از آن، مردم در تدارک و آمادگی برای جشن به سر می‌برده‌اند (صداقت‌کیش، شم‍ 383، ص 34). 
برخی از مردم این منطقه پنجم فروردین، و گروهی دیگـرْ ششم فروردین به صحرا می‌روند. آنان بیشتر به‌صورت گروهی، مناطقی چون زیارتگاه پیرمراد، چشمه‌گلابی یا شاهزاده یعقوب را برای گردش برمی‌گزینند و از صبح تا عصر، و گاهی تا شب آنجا می‌مانند. کسانی که پنجم فروردین به زیارتگاه پیرمراد می‌روند، بیشتر دیگ‌جوش (گونه‌ای آش نذری) می‌پزند و باور دارند که آرامگاه بابک، پدر اردشیر بابکان، در این زیارتگاه است. آنان در پسین هنگام، کاهو و سرکه می‌خورند و برای سرگرمی به‌جز تعریف‌کردن خاطرات، به بازیهای یَلَخْتُر و چیشْ‌پیشـو (قایم‌باشک) می‌پردازند. برخی از پژوهشگران باور دارند که مردم داراب به این روز بیشتر از سیزده‌به‌در می‌پردازند. همچنین در این روز، که روز طبیعت و خانواده است، کسانی که در نخستین روزهای جشن نوروز یکدیگر را ندیده‌اند، دیداری تازه می‌کنند (همو، شم‍ 384، ص 8- 9). 
در ایزدخواست، برای تهیه و تدارک اسباب این جشن، عصر روز پنجم فروردین، زنان و مردان به‌طور جداگانه، با‌هم قرار می‌گذارند و برای آماده‌ساختن خوراک فردا برنامه‌ریزی می‌کنند. در صبح روز ششم فروردین، دسته‌های زن و مرد هر‌کدام با برداشتن لوازم مورد نیازشان به کنار چشمه و رودخانه می‌روند و به پای‌کوبی می‌پردازند (رنجبر، حسین، 331-332). مردم این منطقه ششه‌به‌در را در منطقۀ ویژه‌ای به نام «حالو کوچیک» برگزار می‌کنند که به گفتۀ اهالی، خاکی نرم دارد و برای رقص و بازی مناسب است. رقص ششه‌به‌در متفاوت از گونه‌های رایج رقص است. در مراسم ویژۀ زنان، هیچ مردی اجازۀ حضور ندارد؛ اما گاهی پسران هفت یا هشت‌ساله در آن راه می‌یابند (نک‍ : صداقت‌کیش، شم‍ 383، ص 35). مردان نیز در این روز، به بازیها و سرگرمیهایی مانند کالابر (کلاه‌بر)، ترکه‌بازی و ترنابازی (ه‍ م) می‌پردازند (صداقت‌کیش، شم‍ 384، ص 8). اهالی ایزدخواست در این روز، افزون‌بر خورشت (رنجبر، حسین، 331)، خوراکهـایی چون آش، حلوا، آجیل و شیرینی می‌خورند (صداقت‌کیش، همانجا). 
در گذشته در برخی مناطق، در این روز، برای فقرا پول جمع می‌کردند یا به کنار جوی آب می‌رفتند و از گوهر شمع‌چراغ (شب‌چراغ) می‌خواستند تا آرزویشان را برآورده کند (نمیرانیان، بش‍‌ ). امروزه، بیشتر مردم به طبیعت می‌روند و به جشن و پای‌کوبی می‌پردازند (رنجبر، عاطفه، بش‍‌ ). 

مآخذ

آخته، ابوالقاسم، جشنها و آیینهای شادمانی در ایران (از دوران باستان تا امروز)، تهران، 1385 ش؛ آذرگشسب، اردشیر، آیین برگزاری جشنهای ایران باستان، تهران، 1385 ش؛ بیرونی، ابوریحان، آثار الباقیه، ترجمۀ اکبر داناسرشت، تهران، 1389 ش؛ دوستخواه، جلیل، حاشیه بر اوستا، ترجمۀ همو، تهران، 1370 ش؛ رضی، هاشم، جشنهای آب، تهران، 1391 ش؛ همو، گاه‌شماری و جشنهای ایران باستان، تهران، 1371 ش؛ رمضان‌خانی، صدیقه، فرهنگ زرتشتیان یزد، تهران، 1387 ش؛ رنجبر، حسین و دیگران، سرزمین و فرهنگ مردم ایزد‌خواست، اهواز، 1373 ش؛ رنجبر، عاطفه، «جشن هفدرو، رسم کهن یزدیها»، یزدرسا (مل‍ ‌)؛ صداقت‌کیش، جمشید، «ششه‌به‌در»، ماهنامۀ فروهر، تهران، 1379 ش، س 35-36، شم‍ 383-384؛ صفا، ذبیح‌الله، گاه‌شماری و جشنهای ملی ایرانیان، تهران، 1368 ش؛ عهد عتیق؛ قرآن کریم؛ «ماه فروردین، روز خرداد»، روز هرمزد، ماه فروردین، ماه فروردین، روز خرداد، ترجمۀ ابراهیم میرزای ناظر، مشهد، 1373 ش؛ نمیرانیان، کتایون، «چگونگی برگزاری مراسم ششم فروردین»، برساد (مل‍ ‌)؛ نیز: 

Bersad, www.berasad.com / fa / content / view / 150 (acc.1395 / 08 / 22); Yazdrasa, www. Yazdrasa.ir / web / yazdrasa / - / (acc. 1395 / 08 / 22). 

نیره افتخاری